De onzichtbare hand, en de cultuur van de aarde

 Mister Motley (16 juni 2012)

DANIËL BERTINA

In 2005 won Lonnie van Brummelen de Prix de Rome voor het derde deel van de 35mm film Grossraum (Borders of Europe), die ze samenwerking met Siebren de Haan maakte. Voor deze editie van Mister Motley vroeg ik de kunstenaars terug te kijken op dit werk, over de grenzen van Europa.

Gewapend met een camera, héél veel tact, doorzettingsvermogen en geduld reisde het kunstenaarsduo Lonnie van Brummelen & Siebren de Haan naar drie zwaarbewaakte buitengrenzen van Europa. Daarfilmden ze het dagelijkse grensverkeer in Hrebenne (tussen Polen en Oekraïne), bij de grenspost in Ceuta (de Spaanse enclave in Noord-Marokko) en op het verscheurde Lefkosia op het Turks-Griekse eiland Cyprus. Allemaal in prachtig verstilde, panoramische 35mm shots.

Dit leidde tot de driedelige film Grossraum (Borders of Europe), en een publicatie getiteld The Formal Trajectory. Hierin vertellen de kunstenaars over de totstandkoming van de films, ze tonen het subtiele verslag van hun officiële pogingen om de grensgebieden te mogen filmen, en beschrijven de merkwaardige situaties die ze in elk grensgebied aantroffen. Het werk werd aangekocht door het Museum of Modern Art in New York, Stoschek Sammlung Düsseldorf en de Collectie Dommering.

Toen Grossraum (Borders of Europe) voor het eerst werd getoond was de economische crisis nog niet losgebarsten, en stond Europa er heel anders voor. De grenzen worden nu misschien nog wel verdedigd, maar Fort Europa lijkt nu van binnen uit elkaar te vallen. Hoe kijken jullie terug op het werk?…

Lonnie van Brummelen & Siebren de Haan (LB&SH): “Onze interesse in Europa’s grenzen kwam voort uit verbazing over de Europese dubbele moraal. Misschien kunnen we deze duidelijk maken aan de hand van een voorbeeld uit Nederland Enkele jaren geleden werd bekend, dat de meerderheid van de pensioenfondsen, waaraan iedere werknemer wettelijk verplicht is bij te dragen, hun middelen investeerden in bedrijven die clusterbommen en landmijnen produceerden, en kinderen te werk stelden. Sociale zekerheid van het eigen volk, werd (en wordt nog steeds) in stand gehouden door uitbuiting en oorlog op andere plaatsen ter wereld. Deze dubbele moraal lijkt symptomatisch. Europa profileert zich als hoeder van de Verlichting, tegelijkertijd is het een gehaaide speler op de wereldmarkt met vele materiële belangen die behartigd worden. Wij vroegen ons destijds af: wat is Europa méér dan een omheind gebied met een gedeelde economie?

De crisis heeft ook Europa’s positie als politieke macht ondergraven. Als Azië aan Europa denkt, denkt het alleen nog aan besluiteloosheid en vertraging. Want door het falen van Europa als economische eenheid, wordt het ontbreken van een gedeelde cultuur en gemeenschapszin nog nijpender dan voorheen. Grossraum laat zien dat de identiteit van Europa niet eenduidig afgebakend is, maar lokaal verschillend en veranderlijk. In het landschap is alles met elkaar verbonden. Culturen en geschiedenissen overlappen elkaar, en er wordt voortdurend gependeld tussen verschillende domeinen die de strikte grenspolitiek ondermijnen.”

Zijn Europa en haar grenzen nog steeds een onderwerp in jullie kunst?…

LB&SH: “We hebben een aantal werken gemaakt over Europa’s geografische, economische en culturele grenzen. Naast Grossraum (Borders of Europe), de verfilming van Europa’s grenslandschappen, doet Monument of Sugar (2007) verslag van onze pogingen om de Europese handelsbarrière voor suikerimporten te omzeilen door suiker als kunstwerk Europa binnen te voeren. Monument to Another Man’s Fatherland (2008-2012) verkent het culturele grensgebied Eurazië en laat zien hoe culturen migreren en samenvloeien.

Op dit moment zijn we bezig met een film die de weerslag van de openstelling van Europa’s grenzen laat zien op lokale boeren, tuinders en vissers. Hoe is het leven en werk van deze zogeheten primaire beroepen, vaak kleine familiebedrijven, de afgelopen jaren onder invloed van het wegvallen van grenzen en de globalisering van de handel veranderd? We laten zien hoe een onzichtbare hand de werkende klasse dwingt om over grenzen te gaan, zowel fysieke als immateriële grenzen, eigen en andermans grenzen.”

Bij het zien van Grossraum (Borders of Europe) werd ik getroffen door de absurditeit van die grenzen. In veel Europese landen heeft de overheid door wanbeleid en privatisering steeds meer autoriteit verloren. Denken jullie dat de grenzen van Europa uiteindelijk zullen verdwijnen, of in de toekomst juist nog feller zullen worden verdedigd?…

LB&SH: “We spraken recentelijk een Poolse visser die zijn land moest verlaten omdat de Poolse vloot nauwelijks visrechten toebedeeld kreeg bij hun toetreding tot de Europese Unie. Nu vaart hij mee op een Urker visserskotter – omdat net als tuinders ook Nederlandse vissers steeds moeilijker personeel kunnen vinden. De zonen zien vaak geen toekomst meer in het familiebedrijf en kiezen een ander beroep. De Poolse visser vertelde ons: “In de vorige eeuw werd alles groter en groter, maar in de toekomst zullen er alleen nog kleine vissersboten zijn. Al het grote gaat verdwijnen. Het is niet langer rendabel. De modellen moeten worden herzien.”

We denken dat dit niet alleen op de visserij betrekking heeft maar dat schaalverkleining op meerdere gebieden zal inzetten. Grote bestuurlijke lichamen zoals Europa blijken weinig slagkrachtig. Ze stoten steeds vaker op de grenzen van de democratie. Als iedereen het recht heeft een veto uit te spreken, en vooral zijn eigen belangen behartigt, kunnen er nauwelijks nog gezamenlijk beslissingen worden genomen. Als we in staat zijn het economische dictaat te vervangen voor een cultureel perspectief, zonder dat Europa een museum wordt, zijn er wél mogelijkheden.”

Ik werd eigenlijk heel vrolijk van Grossraum (Borders of Europe), ondanks de doffe armoede. De mensen lijken zich weinig van die grenzen aan te trekken. Zoals in de opnames van Ceuta, waar mannen vrolijk pakketjes over het prikkeldraad smijten. Het ziet er hoopvol uit; het leven lijkt altijd een weg te vinden. Was dat thema een bewuste keuze?…

LB&SH: “Tijdens ons onderzoek ontdekten we dat de Europese grenzen niet zo hermetisch zijn als ze op papier lijken. De grensgebieden bevatten tussen- en onderhandelingsruimtes die door bewoners en gebruikers van het landschap worden benut. De aanwezigheid van een grens veroorzaakt inderdaad absurde situaties waarachter een grote tragiek schuilgaat. Deze tragiek blijft doorgaans verborgen, maar in de films kan er een glimp van worden opgevangen, wanneer handelaren zakken met koopwaar over hekken van de Spaans/Marokkaanse grens gooien om invoerrechten te omzeilen, of wanneer werknemers massaal in de vroege ochtend de grens tussen Turks en Grieks-Cyprus oversteken omdat Grieks-Cypriotische werkgevers geen sociale premies hoeven af te dragen voor Turks-Cypriotische werknemers.”

Waarom hebben kozen jullie ervoor om de onderhandelingen – in de publicatie The Formal Trajectory – bij het kunstwerk te betrekken? Waren alleen de beelden niet genoeg?…

LB&SH: “De beelden geven de indruk dat wij als kunstenaars/filmmakers overal in alle vrijheid konden filmen. Met de publicatie wilden we zichtbaar maken dat er een lang traject van onderhandelingen vooraf ging aan de opnamen, en dat niet alles wat we filmden, of wilden filmen, was toegestaan. Soms keken militairen of smokkelaars over onze schouders mee. De toestemmingsprocedures en het aanwezig zijn in de grensgebieden gaf ons inzicht in de culturele betrekkingen tussen Europa en haar buurlanden. Zo merkten we tijdens de onderhandelingen met de Poolse autoriteiten dat deze zich bijzonder inspanden om de relatie met het buurland Oekraïne goed te houden. We kregen in eerste instantie van hen geen toestemming om het Oekraïense landschap aan de andere zijde van de grens te filmen. Al bleven we met onze camera op Pools grondgebied, we moesten van de Poolse autoriteiten toch toestemming vragen van de Oekraïense autoriteiten om het grenslandschap te filmen. Deze voorzichtigheid bleek mede voort te komen uit het feit dat Polen na de Tweede Wereldoorlog 200 kilometer naar het westen werd opgeschoven. Wat nu Pools gebied is, was dus nog niet zo lang geleden Oekraïens. Veel Polen hebben nog altijd familieleden in de Oekraïne.”

In Grossraum (Borders of Europe) hebben jullie, letterlijk en figuurlijk, de grenzen van Europa gezocht. Die grenzen schuiven steeds verder op, maar worden ook steeds strenger bewaakt. Is dat ook een metafoor voor de hedendaagse kunstpraktijk, waarbij veel makers behoorlijk op ‘safe’ spelen: hun grenzen opzoeken en die veiligstellen?… 

LB&SH: “Zo hebben we dat zelf nooit gezien. Wat ons wel opviel en opvalt, is dat er een schisma lijkt te zijn tussen kunst die meer op esthetiek gericht is, en kunst die een maatschappelijke interesse heeft. Voor ons zijn de domeinen van esthetiek en politiek meer met elkaar verbonden. Met een werk als Grossraum (Borders of Europe), waarin politieke landschappen worden afgetast alsof het geschilderde tableaus zijn, en een publicatie, bestaande uit brieven en een verslag van wat zich achter de camera afspeelde, wilden we laten zien dat deze twee benaderingen minder ver van elkaar verwijderd zijn dan het lijkt. Pendelen van het ene naar het andere domein is mogelijk, en noodzakelijk.”

Eén van jullie recente projecten, Monument to Another Man’s Fatherland, stelt vragen over de manier waarop cultuur wordt overgedragen, en de machtsverhoudingen die daaraan ten grondslag liggen. Jullie lanceerden een uitbreiding van dit werk in de tentooonstelling Wit Dazzled Epigonos bij Motive Gallery. Wat proberen jullie in dit werk te laten zien?…

LB&SH:Monument to Another Man’s Fatherland bestaat uit verschillende delen, die allen vertrekken vanuit het Pergamon Altaar. Dit altaar werd rond 200 voor Christus door de Pergamesen gebouwd in een soort barokke Griekse stijl, nabij Izmir in het huidige Turkije, om een overwinning op de Kelten te vieren. Het werd in de 19e eeuw naar Duitsland vervoerd, ingelijfd bij het Pruisische cultuurbezit en staat nog altijd in Berlijn. Ons fascineerde de hybride identiteit van dit gemigreerde culturele object, dat in het Pergamonmuseum in Berlijn wordt getoond als ‘een van de fundamenten van de westerse beschaving’.

[youtube width=”605″ height=”490″]http://www.youtube.com/watch?v=nsr0OPZUaMk[/youtube]

In eerste instantie benaderden we het Pergamonmuseum om te onderzoeken of we met hen konden samenwerken, om in het museum de verplaatsing en culturele dubbelzinnigheid van het altaar aan te kaarten. Het museum was echter bang dat ons project het debat over de eventuele terugkeer van het altaar naar de oorspronkelijke locatie zou aanwakkeren, en weigerde mee te werken. Dit leidde tot een aantal werken waarin we het Pergamon Altaar opvoeren, zonder dat het fysiek aanwezig is. Zo reconstrueerden we de fries – het verhalende beeldhouwwerk rond het altaar – op basis van foto’s uit een aantal boeken, die we verwerken tot een 35mm film. In een ander werk vroegen we Turkse mannen en vrouwen tussen de 20 en 30 jaar, die naar Duitsland wilden migreren en een inburgeringcursus volgden aan het Goethe Instituut in Istanbul, om de mythische strijd tussen goden en giganten na te vertellen die op de fries is afgebeeld. Bij Motive Gallery lieten we naast deze delen die we al eerder maakten, ook een verfilming zien van het landschap dat achterbleef nadat het monument verwijderd was.

Een Turkse benadering van materieel cultureel erfgoed is ‘topragin kültürü’ (de cultuur van de aarde). Deze benadering bepleit de continuering van geheugen, niet in de geest van een afgebakende (etnische) groep, maar in de geest van een plaats. We zijn teruggegaan naar de plaats waar het Pergamon Altaar gebouwd werd, om deze cultuur van de aarde ter plekke te traceren. De film wisselt tussen twee assen van waarneming. Soms is de camera geabsorbeerd door afwezigheid, en volgt zij vegetatie en overwoekerde brokstukken. Op andere momenten wordt de Acropolis van Pergamon gebruikt als panoramapunt, van waaruit omringende inerte landmassa’s opdoemen. De film is opgenomen op een winderige dag, waardoor wolken schaduwen projecteren en de takken van bomen zwiepen.”

Gezien de recente ontwikkelingen in Europa – van de sociale uitholling, reacties als de Occupybeweging, tot het (dreigende) failliet van landen als Portugal en Griekenland – wat zou nu een interessant actueel kunstproject over Europa kunnen zijn? Zien jullie genoeg engagement met de huidige situatie in Europa bij collega kunstenaars? Wie zijn jullie hedendaagse artistieke ‘geestverwanten’?…

LB&SH: “We denken dat er sprake is van een crisis van beeldvorming. Hieraan kunnen kunstenaars een bijdrage leveren. Hoe kunnen nuances die onder invloed van populistische politiek en media uit het debat lijken te verdwijnen weer zichtbaar worden gemaakt? Hoe kan de wereld opnieuw begrepen worden als een ruimte die méér inhoudt dan een eigendomsdomein van en voor een bepaalde groep mensen? We zien dat ook hedendaagse collega’s met deze problemen worstelen. Onze ‘geestverwanten’ zijn filmmakers, onderzoekers en denkers van alle tijden, die de scheidingen van het denken proberen te trotseren. Dit kunnen ook personen zijn als smokkelaars, soldaten, boeren of vissers, die we tijdens ons veldwerk tegenkomen. Deze rol is voor ons niet voorbehouden aan kunstenaarcollega’s uit de huidige tijd.”

Kunst kan actuele problemen aan de kaak stellen. Maar kan het ook een stap verder gaan? Denken jullie dat kunst ook een wezenlijke invloed kan hebben op ‘ongrijpbare’ grote processen, zoals de gevolgen van internationale handelsverdragen, migratie of scheve economische verhoudingen?…

LB&SH: “Vaak wordt gezegd dat kunst de wereld niet kan veranderen, maar wat wordt in deze redenering als verandering begrepen? Kunst kan dilemma’s zichtbaar maken, en ertoe aanzetten om anders over de wereld te denken. Is de wereld niet al veranderd, als we hem anders leren zien?”